گروه نرم افزاری آسمان

تقصیر


تقصیر => حلق و تقصیر

تقلید

اشاره

تقلید : التزام و پذیرش فتوای مجتهد و عمل به آن بدون درخواست دلیل از وی
تقلید از ریشه «ق ـ ل ـ د» در لغت به معنای وابسته کردن امری به امر دیگر و اتصال میان آنان آمده است[1] و به تناسب همین معنا، این واژه در موارد دیگری همچون نهادن چیزی بر گردن دیگری[2]، بستن شمشیر به کمر[3] و کاری را بر عهده کسی گذاشتن[4] به کار رفته است. در اصطلاح عام، تقلید عبارت است از پیروی کردن از فرد یا افرادی بدون تأمل و دقت و بدون دریافتن حقیقت امر[5] و به تعبیر دیگر، همرنگی با جماعت و پیروی محض از دیگران در مسائل اجتماعی و اخلاقی بدون تصمیم گیری مستقل و مسئولانه.[6] در علم فقه نیز، تقلید دو اصطلاح دارد: 1. تقلید در مبحث حج که به معنای آویختن چیزی برگردن شتر، گاو یا گوسفند به نشانه قربانی بودن آن حیوان است.[7] 2. تقلید در مسائل و احکام دین که برای آن تعاریف گوناگونی ذکر شده است؛ از جمله پذیرش گفته فردی دیگر بدون درخواست حجت و دلیل[8]، التزام شخص به نظر مجتهد حتی اگر به فتوای او عمل نکرده باشد[9]؛ اما بیشتر فقها تقلید را عمل کردن به استناد نظر دیگری یا دیدگاه مجتهد[10] بدون درخواست دلیل از او دانسته اند، اعم از اینکه التزام قلبی به این دیدگاه باشد یا نباشد[11] و از آن رو به این عمل تقلید گفته اند که مقلِّد عمل خود را از جهت مطلوب یا مبغوض بودن یا صحت و بطلان بر عهده مجتهد می گذارد.[12] به تقلید کننده «مقلِّد»[13]، به مجتهدی که از او تقلید می شود «مقلَّد»[14] و به مسائل و موضوعاتی که در آن تقلید می شود «مُقَلِّدٌ فیه»[15]

گفته می شود. مقلدٌ فیه گاه از عقاید و اصول دین است که در منابع اصول فقه از چنین تقلیدی به «تقلید در اصول دین»[16] یا «تقلید در عقلیات»[17] تعبیر می شود؛ و گاه احکام و فروع عملی دین است که آن را «تقلید در فروع»[18] یا «تقلید در سمعیات»[19] می گویند.
در قرآن از تقلید ناپسند با تعبیرهای مختلفی یاد شده است؛ مانند اقتدا و پیروی از نیاکان: «نَتَّبِعُ ما اَلفَینا عَلَیهِ ءاباءَنا» (بقره/2،170؛ لقمان/31،21 و نیز مائده/5،104؛ صافّات/37، 69 - 70)؛ «اِنّا وجَدنا ءاباءَنا عَلی اُمَّة واِنّا عَلی ءاثـرِهِم مُقتَدون» (زخرف/43،23)، پیروی ضعیفان از مستکبران: «فَقالَ الضُّعَفـؤُا لِلَّذینَ استَکبَروا اِنّا کُنّا لَکُم تَبَعـًا» (ابراهیم/14،21)، پیروی از رؤسا و بزرگان گمراه: «اِنّا اَطَعنا سادَتَنا و کُبَراءَنا فَاَضَلّونَا». (احزاب/33، 67) این آیات ضمن اشاره به تقلید اقوام پیشین و اعراب عصر جاهلی از نیاکانشان در عقاید، سنن و آداب خود و نکوهش این تقلید، آنان را به ترک روش باطل خود و پذیرش آیین حق فراخوانده اند. (=>ارتجاع*، پیروی*)
تقلید مصطلح در باب حج نیز در دو آیه مطرح شده است: «لاتُحِلّوا شَعـئِرَ اللّه ... و لاَ القَلـئِد». (مائده/5،2 و نیز مائده/5،97) در این آیات به رعایت حرمت حیوانات تقلید شده توصیه شده است. (=>اِشعار و تقلید)
تقلید به معنای مشهور یعنی پیروی افراد غیر متخصص از متخصصان نیز با تعابیری گوناگون در قرآن کریم آمده است؛ از جمله پیرویِ ناآگاه از عالم: «اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یَأتِکَ فَاتَّبِعنی» (مریم/19،43)، پرسش از اهل ذکر و اهل علم: «فَسـَلوا اَهلَ الذِّکر اِن کُنتُم لا تَعلَمون» (نحل/16،43؛ انبیاء/21، 7) و تعابیر دیگر. (از جمله توبه/9،122) این آیات همراه با آیاتی دیگر از جمله آیاتی که به تقلید مشرکان از نیاکان خود در عقاید اشاره کرده اند (بقره/2،170؛ مائده/5، 104 و...) و آیاتی که انسان ها را از پیروی ظن و گمان برحذر داشته:«اِن یَتَّبِعونَ اِلاَّ الظَّنَّ واِنَّ الظَّنَّ لا یُغنی مِنَ الحَقِّ شیــا» (نجم/53،28) یا آن ها را به تدبر و تفکر فراخوانده اند: «اَو لَم یَتَفَکَّروا...» (اعراف/7،184 و نیز 185) از مهم ترین مستندات فقهی اثبات یا نفی تقلید از عالمان دین در قرآن کریم اند که فقهای اسلامی با استناد به این آیات و برخی آیات دیگر به مباحث مختلفی درباره این موضوع از جمله مشروعیت تقلید از عالمان دین، گستره تقلید و شرایط تقلیدکنندگان و تقلید شوندگان پرداخته اند

که موضوع اصلی این مقاله نیز همین قسم از تقلید است.

تقلید در ادیان و اقوام پیشین:

اشاره

تقلید در ادیان و اقوام پیشین:
تقلید به صورت اصطلاحی فقهی و اصولی چندان سابقه ای ندارد؛ اما تقلید به معنای «مراجعه فرد غیر متخصص به متخصص و پذیرش دیدگاه وی» اصلی عقلایی است و برای این سیره خردمندان نمی توان مبدأ زمانی خاصی تعیین کرد، زیرا این امر در میان عقلا در همه جوامع رواج داشته است، هرچند در برخی موارد در تشخیص مصداق صحیح آن اشتباه کرده و گاه از کسانی تقلید کرده اند که شایستگی و شرایط تقلید را نداشته اند. قرآن کریم نمونه هایی از آن را ذکر کرده است؛ از جمله:

1. تقلید مشرکان از نیاکان گمراه خود:

1. تقلید مشرکان از نیاکان گمراه خود:
برخی مشرکان در عقاید و سلوک عملی از پدران و نیاکان خود پیروی می کردند: «اِنّا وجَدنا ءاباءَنا عَلی اُمَّة و اِنّا عَلی ءاثـرِهِم مُقتَدون». (زخرف/43،23) بر اساس برخی آیات قرآن این گونه تقلید در میان افراد یا اقوام گوناگون رواج داشته است؛ از جمله آزر عمو یا جد مادری حضرت ابراهیم[20](علیه السلام) و قوم آن حضرت (انبیاء/21،51 - 54)، قوم ثمود (هود/11،61 - 62)، قوم نوح (مؤمنون/23،24)، قوم عاد (اعراف/7، 65 - 70)، اشراف قوم فرعون (یونس /10،78) و مشرکان صدر اسلام. (بقره/2،170؛ اعراف/7،28) این تقلید ناپسند گاه در اصول عقاید و پرستش خدایان بود؛ مانند پرستیدن بت ها به جای خدا: «اِذ قالَ لاَِبیهِ و قَومِهِ ما هـذِهِ التَّماثیلُ الَّتی اَنتُم لَها عـکِفون * قالوا وَجَدنا ءاباءَنا لَها عـبِدین» (انبیاء/21،52 - 53 و نیز شعراء/26، 70 - 76)، نفی نبوت پیامبران و کتب آسمانی: «فَلَمّا جاءَهُم موسی بِـایـتِنا بَیِّنـت قالوا ما هـذا اِلاّ سِحرٌ مُفتَرًی وما سَمِعنا بِهـذا فی ءابائِنَا الاَوَّلین» (قصص/28،36 و نیز سبأ/34، 43 - 45) و گاهی در مورد فروع و احکام عملی بود؛ مانند جواز برهنه طواف کردن بر گرد کعبه[21]: «و اِذا فَعَلوا فـحِشَةً قالوا وجَدنا عَلَیها ءاباءَنا» (اعراف/7،28)، حرام شمردن گوشت برخی حیوانات حلال گوشت یا تحریمِ سوار شدن بر آن ها[22]: «ما جَعَلَ اللّهُ مِن بَحیرَة و لاسائِبَة ولا وصیلَة و لاحام ... * و اِذا قیلَ لَهُم تَعالَوا اِلی ما اَنزَلَ اللّهُ و اِلَی الرَّسولِ قالوا حَسبُنا ما وجَدنا عَلَیهِ ءَاباءَنا...» (مائده/5،103 - 104)؛ ولی قرآن کریم تقلید مشرکان در مسائل دینی از نیاکان را به ادله ای متعدد از جمله ناآگاهی تقلید شوندگان از عقاید و دستورات دینی صحیح: «اَولَو کانَ ءاباؤُهُم لا یعلمون شیئاً» (مائده/5،104 و نیز اعراف /7،28)، گمراهی آنان از راه حق: «اَولَو

کانَ ءاباؤُهُم لایَعقِلونَ شَیــًا ولا یَهتَدون» (بقره/2،170) و بی بهره بودن آنان از اندیشه و تعقل: «اَو لَو کانَ ءاباؤُهُم لایَعقِلونَ شیئاً» (بقره/2،170 و نیز مائده/5، 103 - 104) باطل شمرده و چنین تقلیدهایی را در واقع پذیرش دعوت شیطان دانسته است: «اَو لَو کانَ الشَّیطـنُ یَدعوهُم اِلی عَذابِ السَّعیر». (لقمان/31،21) (برای تفصیل بیشتر => همین مقاله، شرایط تقلید)

2. تقلید عوام یهود از عالمان گمراه خود:

2. تقلید عوام یهود از عالمان گمراه خود:
قرآن کریم در آیاتی به روش ناپسند برخی عالمان یهود اشاره کرده که برای منافع دنیوی خود، تورات و احکام الهی را تغییر می دادند[23]: «یَکتُبونَ الکِتـبَ بِاَیدیهِم ثُمَّ یَقولونَ هـذا مِن عِندِ اللّهِ لِیَشتَروا بِهِ ثَمَنـًا قَلِیلاً» (بقره/2،79)؛ ولی با وجود این، عوام یهود و نصارا با اطلاع از گمراهی عالمان خود از آنان تقلید می کردند که قرآن این گونه تقلید را نکوهیده است: «اِتَّخَذوا اَحبارَهُم و رُهبـنَهُم اَربابـًا مِن دونِ اللّهِ». (توبه/9،31) براساس احادیث اهل بیت(علیهم السلام) مراد از «اِتَّخَذوا ... اربابـًا» تقلید عامه یهود از راهبان و علمای خود با وجود علم به تحریف تورات از سوی آنان است.[24]

تقلید پس از اسلام:

تقلید پس از اسلام:
پس از بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، نه تنها شیوه خردمندانه تقلید یعنی رجوع به متخصص در مسائل دینی ممنوع نشد، بلکه مسلمانان به تقلید صحیح ترغیب شدند؛ از جمله در برخی آیات، ناآگاهان از علوم دینی مأمور شده اند که از عالمان بپرسند: «فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لا تَعلَمون» (نحل/16،43؛ انبیاء/21،7) و در آیه ای دیگر به مسلمانان توصیه شده که گروهی از آنان برای فهم معارف دین به مراکز علمی هجرت کنند تا پس از بازگشت به سوی قوم خویش آنان را راهنمایی کنند: «فَلَولا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَة مِنهُم طَـائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهوا فِی الدّینِ و لِیُنذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم». (توبه/9،122) برپایه این رهنمود قرآنی، مسلمانان در عهد پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای فرا گرفتن احکام دین به مدینه می آمدند و پس از بازگشت به سرزمین خود احکام دین را به دیگران می آموختند.[25] پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز گاه افرادی را برای آموزش معارف و احکام دینی به مردم به سرزمین های اسلامی می فرستاد. این مبلغان هرچند بیشتر به گونه مستقیم احکام شرعی و سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) را به دیگران انتقال می دادند؛ اما در پاره ای موارد برخی احکام را استنباط کرده و آن ها را به دیگران می آموختند.[26]
رجوع به عالمان دین پس از عصر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز ادامه داشت، هرچند با توجه به پیدایش

مذاهب گوناگون اسلامی، شیوه های متفاوتی داشت. شیعیان در زمان امامان(علیهم السلام) کمتر نیاز به تقلید داشتند و احکام دین را به طور مستقیم از آنان می گرفتند؛ ولی با این وجود، آنان به عللی، از جمله وجود فاصله زیاد میان بلاد اسلامی و دسترسی نداشتن همگان به اهل بیت(علیهم السلام)، وجود تقیه در برخی موارد، دشواریِ مراجعه مستقیم شیعیان به امامان(علیهم السلام) و برای ترویج موضوع تقلید در میان شیعه، شیعیان را برای دریافت احکام به شماری از اصحاب خود ارجاع می دادند.[27] گاه نیز اصحاب را برای فتوا دادن به حضور در مساجد و مراکز عمومی ترغیب می کردند.[28] پیش از آغاز عصر غیبت و قطع ارتباط مستقیم شیعیان با امامان خویش، امام حسن عسکری[29] و امام عصر[30](علیهما السلام) با ذکر اوصافی خاص برای عالمان دین، شیعیان را به تقلید از آنان فرمان دادند و آنان را از پیروی از دیگران برحذر داشتند. برپایه این احادیث، فقهای واجد شرایط، مرجع شیعیان در تقلید قرار گرفتند و سنّت تقلید به تدریج در میان شیعیان رواج یافت و آثار گوناگونی در این موضوع نگاشته شد.[31]
در میان اهل سنت نیز موضوع تقلید از عالمان پس از عصر پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) مطرح بود. برخی مؤلفان، فقه اهل سنت را از این جهت به 4 دوره تقسیم کرده اند[32]: 1. دوره آغاز: یعنی زمان خلفا و صحابه که مذهب معینی نبود و مردم برای شناخت احکام به صحابه مراجعه می کردند. 2. دوره بروز مذاهب فقهی: با افزایش راویان احادیث و ظهور فقهای برجسته در مناطق گوناگون مردم به آنان مراجعه می کردند. این افراد به تدریج نوعی مرجعیت دینی یافتند و هریک مذهب فقهی خاصی را پایه گذاری کرد. 3. دوره حصر مذاهب: در این مرحله مذاهب گوناگون اهل سنت در 4 مذهب منحصر شد و عامه اهل سنت برای دریافت احکام به عالمان و رؤسای این 4 مذهب ارجاع داده شدند. 4. دوره رواج مجدد اجتهاد و تقلید: برخی از فقهای پیشین و کنونی اهل سنت، انسداد باب اجتهاد را نپذیرفتند و با استناد به اجماع مسلمانان در صدر اسلام مبنی بر جواز تقلید از هریک از صحابه، انحصار اجتهاد در 4 مذهب را مردود و تقلید از هریک از عالمان مذاهب فقهی را جایز شمردند[33]، هرچند به نظر می رسد هنوز این روش

در میان مذاهب اهل سنت فراگیر نشده است و آنان بیشتر به فتاوای امامان چهارگانه مراجعه می کنند.

اقسام تقلید:

اشاره

اقسام تقلید:
تقلید از جهت موضوع و مسائلی که در آن ها تبعیت صورت می گیرد بر دو قسم است: 1. تقلید در عقاید و اصول دین که امری قلبی است. 2. تقلید در احکام فرعی و عملی که امری عملی است. در منابع اصولی از مبانی و ادله هر دو نوع تقلید بحث شده است.

1. تقلید در عقاید:

اشاره

1. تقلید در عقاید:
درباره جواز تقلید در عقاید و اصول دین همچون اثبات وجود خدا، توحید، نبوت، معاد و مانند آن ها عالمان مسلمان دیدگاه های مختلفی دارند که مهم ترین این دیدگاه ها عبارت اند از:

أ. عدم جواز تقلید در عقاید:

أ. عدم جواز تقلید در عقاید:
از آنجا که اصل در عقاید، ادراک آن با یقین و اعتقاد است[34]، بیشتر آنان تقلید را در آن جایز نمی دانند[35]، حتی شماری از آن ها تقلید کننده در برخی عقاید را کافر دانسته اند.[36]
از ادله پیروان نظریه عدم جواز تقلید در عقاید آیات قرآن است؛ از جمله:
یک. آیاتی که مشرکان را بر اثر تقلید از نیاکان خود در عقاید مذمت کرده اند؛ مانند «قالوا حَسبُنا ما وجَدنا عَلَیهِ ءَاباءَنا اَو لَو کانَ ءَاباؤُهُم لا یَعلَمونَ شیــًا و لایَهتَدون». (مائده/5،104 و نیز زخرف/43،22؛ بقره /2،170) به گفته استدلال کنندگان، اگر تقلید در اصول دین جایز بود خداوند مشرکان را درباره آن مذمت نمی کرد.[37]
دو. آیاتی که از اقامه برهان و دلیل در اصول دین سخن به میان آورده است؛ از جمله آیه 83 انعام/6 که از اعطای حجت به حضرت ابراهیم(علیه السلام) از سوی خداوند برای اثبات عقاید خود در برابر مخالفان یاد کرده است: «و تِلکَ حُجَّتُنا ءاتَینـها اِبرهیمَ عَلی قَومِهِ» و نیز آیات 69 - 76 شعراء/26 که از چگونگی استدلال ابراهیم(علیه السلام) در برابر مشرکان سخن به میان آورده است. به نظر برخی، اگر اعتقاد تقلیدی جایز بود، حضرت ابراهیم(علیه السلام) برای آنان استدلال نمی کرد[38]؛ همچنین عده ای آیات 26 - 27 زخرف/43 را که از استدلال حضرت ابراهیم(علیه السلام) برای اثبات عقاید خود سخن به میان آورده، دلیل بر بطلان تقلید در عقاید دانسته اند.[39]
سه. آیاتی که در آن ها از مشرکان برای صحت عقایدشان مطالبه برهان شده است؛ مانند

آیه 111 بقره/2: «قُل هاتوا بُرهـنَکُم اِن کُنتُم صـدِقین» یا از آنان گواه خواسته است؛ مانند آیه 150 انعام/6: «قُل هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذینَ یَشهَدونَ اَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هـذا» یا آنان را به سبب نیاوردن دلیل نکوهیده است: «لَولا یَأتونَ عَلَیهِم بِسُلطـن بَیِّن» (کهف/18،15)، زیرا اگر تقلید در عقاید جایز بود آنان مأمور به آوردن برهان و دلیل برای اثبات عقاید خود نمی شدند.[40]
چهار. آیاتی که انسان ها را به تدبر فراخوانده اند[41]؛ مانند آیه 82 نساء/4: «اَفَلا یَتَدَبَّرونَ القُرءانَ و لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللّهِ لَوَجَدوا فیهِ اختِلـفـًا کَثیرا» یا آیات متعددی که آنان را به تفکر و تأمل در نشانه های الهی از جمله زمین و آسمان برای پی بردن به وجود خدا و یگانگی او ترغیب کرده اند: «قُلِ انظُروا ماذا فِی السَّمـوتِ والاَرضِ و ما تُغنِی الأیـتُ والنُّذُرُ عَن قَوم لایُؤمِنون». (یونس/10،101 نیز اعراف/7،184 - 185؛ بقره/2،164؛ انعام/6،116؛ ابراهیم/14،22؛ فرقان/25،28 - 29؛ فصّلت/41،29؛ زخرف/43،23؛ نجم/53،28) برخی گفته اند: تأکید بر تدبر و تفکر در این آیات دلیل بر بطلان عقاید تقلیدی ای است که بر استدلال و تفکر مبتنی نیستند.[42]
پنج. آیاتی که از مشرکان ادله علم آور بر مدعای خود طلب کرده و آنان را از سخن گفتن بدون علم درباره عقاید برحذر داشته است؛ مانند آیه 148 انعام/6: «هَل عِندَکُم مِن عِلم فَتُخرِجوهُ لَنا» و نیز آیه 33 اعراف/7: «قُل اِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الفَوحِشَ ... و اَن تُشرِکوا بِاللّهِ ما لَم یُنَزِّل بِهِ سُلطـنـًا واَن تَقولوا عَلَی اللّهِ ما لا تَعلَمون». بر اساس این آیات، تقلید از دیگران چون علم آور نیست باطل است.[43] برخی با همین استدلال به آیه 22 بقره/2 و شماری دیگر با استدلالی مشابه به آیه 19 محمّد/47 استناد کرده اند.[44]
افزون بر این ها، برای حرمت تقلید در عقاید به آیات دیگری نیز استناد شده است؛ از جمله آیاتی که در آن ها خداوند با ستودن صاحبان بصیرت به جهت عبرت گرفتن، دیگران را به آن تشویق کرده است: «اِنَّ فی ذلِکَ لَعِبرَةً لاُِولِی الاَبصـر» (نور/24،44)، زیرا آنان در اثبات عقایدی مانند توحید عقل خود را به کار می گیرند و از پذیرش تقلیدی آن ها می پرهیزند[45]؛ همچنین برخی به آیه 6 توبه/9 استناد کرده اند که در آن خداوند پیامبر را به پناه دادنِ مشرکانی مکلف کرده

که می خواهند از دعوت وی آگاه شوند تا در نتیجه، کلام الهی به گوش آنان برسد: «و اِن اَحَدٌ مِنَ المُشرِکینَ استَجارَکَ فَاَجِرهُ حَتّی یَسمَعَ کَلـمَ اللّهِ ثُمَّ اَبلِغهُ مَأمَنَهُ ذلِکَ بِاَنَّهُم قَومٌ لا یَعلَمون»، زیرا از آیه برمی آید که فهم معارف دین نیاز به استدلال و تفکر دارد و با تقلید و پیروی محض به دست نمی آید.[46]
برای جایز نبودن تقلید در عقاید، افزون بر آیات به احادیث[47]، اجماع[48] و عقل[49] نیز استدلال شده است. براساس این دیدگاه همه باید عقاید و اصول دین خود را با برهان به دست آورند؛ ولی برهان هرکس متناسب با توان فهم و ادراک خود اوست، از این رو افراد عامی یا کم سواد لازم نیست اصول عقاید خود را با استدلال های رایج و فنی متکلمان و فیلسوفان بیاموزند، بلکه برای آنان تحصیل دلیل به گونه ای که از تقلید و جهل مطلق خارج شوند کافی است.[50]
درباره اینکه معرفت به عقاید واجب عقلی است یا شرعی نیز، در میان مکاتب کلامی دو دیدگاه مطرح است: امامیان و معتزلیان آن را واجب عقلی[51] و اشاعره آن را واجب شرعی دانسته اند.[52]

ب. وجوب تقلید در عقاید:

ب. وجوب تقلید در عقاید:
برخی به وجوب تقلید در عقاید قائل شده و نظر و استدلال را حرام دانسته اند.[53] برخی پیروان این دیدگاه به آیه 4 غافر/40 استناد کرده اند که از جدال در آیات الهی نهی کرده است: «ما یُجـدِلُ فِی ءایـتِ اللّهِ اِلاَّ الَّذینَ کَفَروا»، با این توجیه که استدلال کردن در عقاید راه مجادله را می گشاید و با توجه به حرمت جدال استدلال نیز حرام است.[54] آنان به برخی احادیث نبوی نیز استناد کرده اند[55]؛ ولی این رأی باطل است، زیرا مراد از نهی در آیه 4 غافر/40 نهی از جدال به باطل است، چنان که در ادامه آیه به آن اشاره شده است: «و جـدَلوا بِالبـطِـلِ لِیُدحِضوا بِهِ الحَقَّ»(غافر/40،5)؛ اما از جدال نیکو و به تعبیر قرآنی «جدال احسن» نه تنها نهی نشده، بلکه به آن ترغیب هم شده است: «وجـدِلهُم بِالَّتی هِیَ اَحسَنُ»(نحل/16،125 و نیز هود/11،32)، به علاوه، دیدگاه مذکور با آیاتی که به پیروی از دلیل علم آور توصیه کرده متعارض

است؛ مانند آیه 36 اسراء/17: «و لاتَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ»و همچنین آیاتی که به آوردن دلیل و برهان فرمان داده است؛ مانند «قل هاتوا بُرهـنَکُم».(بقره/2، 111) از استناد به احادیث هم در جای خود پاسخ داده شده است.[56]

ج. جواز تقلید در اصول عقاید:

ج. جواز تقلید در اصول عقاید:
برخی به جواز تقلید در اصول دین قائل شده اند.[57] مستند این دیدگاه را برخی آیه 14 حجرات/49 دانسته اند که در آن از اسلام آوردن اعراب بدون آنکه قلباً ایمان آورده باشند یاد شده است: «قالَتِ الاَعرابُ ءامَنّا قُل لَم تُؤمِنوا ولـکِن قولوا اَسلَمنا»، زیرا به نظر آنان مفاد آیه شامل موردی نیز می شود که شخصی با تقلید و بدون استدلال اسلام را پذیرفته باشد.[58] دلیل دیگر قائلان به این نظریه، سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) است، زیرا آن حضرت اقرار به شهادتین را در پذیرش اسلام کافی می دانست و نومسلمانان را به استدلال مکلف نمی کرد[59]؛ همچنین سیره مسلمانان را مؤید این دیدگاه دانسته اند، زیرا آنان برای اثبات اصول عقاید خود در پی استدلال نیستند، جز در مواردی که افرادی در معرض خطر گمراهی باشند یا به مناظره با دیگران نیاز باشد.[60] با این همه، دیدگاه مزبور با آیات متعددی که ظن را برای به دست آوردن اصول اعتقادات کافی ندانسته و انسان ها را به تحصیل علم فراخوانده، سازگار نیست.

د. تفصیل میان قادر بر استدلال و غیر قادر:

د. تفصیل میان قادر بر استدلال و غیر قادر:
دیدگاه دیگر که در واقع از اقسام دیدگاه نخست به شمار می رود، آن است که افراد قادر به تحصیل نظر و استدلال در عقاید مکلف اند با برهان و دلیل و بدون تقلید عقاید خود را به دست آورند؛ ولی آنان که توانایی این کار را ندارند، می توانند اصول اعتقادی خود را از راه تقلید تحصیل کنند. این نظر را می توان از اطلاق آیاتی استفاده کرد که همگان را به تدبر و نظر کردن فراخوانده است؛ مانند «اَو لَم یَنظُروا فی مَلَکوتِ السَّمـوتِ والاَر ضِ»(اعراف/7،185) و «... و یُریکُم ءایـتِهِ لَعَلَّکُم تَعقِلون»(بقره/2،73 و نیز 118، 164، 170 - 171 ، 242 و....) یا انسان ها را از پیروی از ظن و گمان در عقاید برحذر داشته: «اِنَّ الظَّنَّ لا یُغنی مِنَ الحَقِّ شیــا»(نجم/53، 28 و اسراء/17،36) یا آیاتی که تکلیف را به اندازه توان افراد دانسته است؛ مانند آیه «لایُکَلِّفُ اللّهُ نَفسًا اِلاّ وُسعَها». (بقره/2، 286 و نیز 233) برخی بر این باورند که این دیدگاه از روایات اهل بیت(علیهم السلام) نیز استفاده می شود.[61]

2. تقلید در فروع:

2. تقلید در فروع:
افزون بر اصول عقاید، انسان ها مکلف اند به فروع و احکام عملی اسلام نیز اعتقاد داشته و به آن ها عمل کنند و امتثال این

احکام از سه راه اجتهاد*، احتیاط یا تقلید از دیگران امکانپذیر است[62]؛ لیکن چون آموختن اجتهادی احکام شرعی به ادله متعدد مانند اختلال نظام معیشت جامعه، برای همگان میسر نیست[63] و احتیاط کردن نیز برای همه امکان ندارد[64]، تنها راه دستیابی عموم مردم به وظایف شرعی خود، تقلید از عالمان دینی است.[65] فقهای مذاهب اسلامی درباره مشروعیت تقلید، آرای گوناگونی دارند؛ بیشتر فقیهان شیعه و اهل سنت تقلید را در فروع و احکام عملی جایز دانسته[66] و در این مورد به ادله گوناگون از جمله آیات قرآن استناد کرده اند؛ مانند:
1. آیه 122 توبه/9 که به مسلمانان فرمان داده که عده ای از آنان برای تفقه در دین به مراکز دینی هجرت کنند تا پس از بازگشت، دیگران را انذار کنند: «فَلَولا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَة مِنهُم طَـائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهوا فِی الدّینِ و لِیُنذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم لَعَلَّهُم یَحذَرون».این آیه بر وجوب هجرت برای تفقه در دین و انذار دلالت دارد و از آنجا که غرض از تفقه آموزش احکام الهی است، رجوع آنان به فقیهان و پذیرش فتوای آنان بر دیگران واجب است. در غیر این صورت امر به تفقه و انذار دیگران لغو خواهد بود.[67] برخی فقها وجوب مراجعه جاهل به عالم و انذار پذیری از وی را به موردی مقید کرده اند که از سخن انذار کننده علم حاصل شود[68]؛ ولی شماری دیگر این دیدگاه را با توجه به اطلاق آیه و شمول آن نسبت به مواردی که برای فرد علم حاصل نشود، نپذیرفته اند.[69] . آیات 43 نحل/16 و 7 انبیاء/21 که خداوند در آن همگان را به پرسش از اهل ذکر در مجهولات فرمان داده است[70]: «فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لاتَعلَمون».به نظر استدلال کنندگان به آیه، غرض از مراجعه به عالمان تنها آگاهی یافتن از احکام دین نیست، زیرا سؤال در این صورت لغو خواهد بود، بلکه غرض فهم احکام الهی و سپس عمل کردن بر اساس آن است.[71] برخی استناد به این آیه را برای جواز تقلید نپذیرفته اند، با این استدلال که مراد آیه اهل بیت(علیهم السلام) یا عالمان اهل کتاب[72]اند یا آیه مربوط به اصول دین است نه فروع آن[73] یا به مواردی

اختصاص دارد که فرد از نص کتاب یا سنت بپرسد نه از فتوای فقیه.[74] در برابر، استدلال کنندگان به آیه، اهل ذکر را عام و شامل هرگونه رجوع جاهل به عالم و تقلید جاهل از عالم دانسته اند.[75]
3. آیه 59 نساء/4 که مسلمانان را به پیروی از خدا و رسول و صاحبان امر فرمان داده است: «اَطیعُوا اللّهَ و اَطیعُوا الرَّسولَ واُولِی الاَمرِ مِنکُم»، با این استدلال که مراد از صاحبان امر (اُولِی الاَمر)در آیه دانایان و عالمان هستند که غیر عالمان به پیروی از آنان مأمور شده اند[76]؛ ولی با توجه به اینکه در این آیه به طور مطلق اطاعت از اولی الامر واجب شده، این افراد باید معصوم باشند.[77] مفسران امامیه[78] بر اساس روایات اهل بیت(علیهم السلام)[79] مصداق انحصاری «اولی الامر» را امامان شیعه دانسته اند.
4. آیه 83 نساء/4 که خداوند در آن مسلمانان را برای کشف حقیقت امور به پیامبر و صاحبان امر ارجاع داده است: «و اِذَا جاءَهُم اَمرٌ مِنَ الاَمنِ اَوِ الخَوفِ اَذاعوا بِهِ و لَو رَدّوهُ اِلَی الرَّسولِ و اِلی اُولِی الاَمرِ مِنهُم لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَستَنـبِطونَهُ مِنهُم»، با این توضیح که هرچند شأن نزول این آیه درباره اخبار مربوط به امنیت و شایعات ترس آور است[80]؛ ولی نیاز به هدایت رسول و اولواالامر، به این موارد اختصاص ندارد، بلکه گاهی جهل به موضوعات و احکام شرعی نیز موجب تحیر و سرگردانی می شود، از این رو بر پایه این آیه اوّلا فقها و عالمان دین وظیفه دارند احکام غیر منصوص را با توجه به نظایر آن ها استنباط کنند و به افراد غیر عالم ارائه دهند. ثانیاً افراد ناآگاه به احکام شرعی نیز باید از عالمان صلاحیت دار تقلید کنند.[81]
افزون بر آیات قرآن، احادیث متعددی نیز تقلید از فقیهان را در فروع دین تجویز کرده اند؛ از جمله حدیثی مشهور که عموم شیعیان را به تقلید از فقهایی فرا خوانده است که مخالف هوای نفس و حافظ دین و مطیع امامان معصوم(علیهم السلام) هستند[82]؛ یا حدیثی که مردم را در رخدادهای جدید به راویان حدیث ارجاع داده است[83] یا روایتی که فقیهان پیرو امامان شیعه(علیهم السلام) و باسابقه در نقل روایات را مرجع مردم برای دریافت احکام دین دانسته است[84] و

نیز احادیث فراوانی که امامان(علیهم السلام) برخی از اصحاب فقیه خود را به حضور در مساجد و فتوا دادن ترغیب می کرده اند[85] یا شیعیان را برای دریافت معارف دین به آنان ارجاع می دادند[86]؛ همچنین در این باره به سیره متشرعه[87] و اجماع[88] نیز استناد شده است.
در برابر این دیدگاه، برخی فقها تقلید در فروع دین را جایز ندانسته[89]، به ادله ای از جمله آیات قرآن استدلال کرده اند؛ مانند آیاتی که از پیروی از عقیده ای بدون داشتن علم نهی کرده است: «ولاتَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطـنِ ... * اِنَّما یَأمُرُکُم ... واَن تَقولوا عَلَی اللّهِ ما لاتَعلَمون»(بقره/2،168 - 169)؛ «ولا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ»(اسراء/17،36) یا آیاتی که پیروی از ظن و گمان را نکوهیده است؛ مانند آیه 36 یونس/10: «و ما یَتَّبِعُ اَکثَرُهُم اِلاّ ظَنـًّا اِنَّ الظَّنَّ لا یُغنی مِنَ الحَقِّ شیــًا»[90]، زیرا تقلید از دیگران در احکام تنها موجب حصول ظن می شود و آیات یاد شده پیروی از ظن و گمان را مردود دانسته اند؛ همچنین به آیاتی که مشرکان را از تقلید نیاکان خود بازداشته استناد شده است؛ از جمله آیات 23 - 24 زخرف/43، با این استدلال که تقلید نهی شده در این آیات عام است و شامل تقلید از دیگران در احکام شرعی نیز می شود.[91]
در مقام نقد استدلال های مذکور گفته اند که اوّلا این آیات مربوط به اصول عقایدند که به حصول علم و یقین نیاز دارند و به احکام دین ارتباط ندارند.[92] ثانیاً در فروع فقهی به موجب ادله قطعی، ظن[93] و حتی گاهی شک[94] کافی است، از این رو هرچند استنباط برای فقیه ظن آور باشد برای مقلد حجت و پیروی از آن واجب است. ثالثاً لزوم تحصیل علم در فروع دین برای همگان، موجب عسر و حرج شدید خواهد شد که به ادله عقلی و نقلی پذیرفته نیست.[95]
برخی برای جایز نبودن تقلید در احکام به آیه 31 توبه/9 استناد کرده اند که عوام یهود را به سبب پیروی و تقلید از عالمان خود مذمت کرده است: «اِتَّخَذوا اَحبارَهُم ورُهبـنَهُم اَربابـًا مِن دونِ اللّه»، همچنان که در آیه 67 احزاب/33 آمده که برخی جهنمیان عامل گمراهی خود را پیروی از رؤسا و بزرگان خود در دنیا می دانند[96]:«و قالوا رَبَّنا اِنّا اَطَعنا سادَتَنا و کُبَراءَنا فَاَضَلّونَا

السَّبیلا». این ادله چنین نقد شده که علت نکوهش عوام یهود در آیه 31 توبه/9 و نیز گمراه شدن جهنمیان، صِرف تقلید از عالمان و بزرگان نبوده است، بلکه مذمت آنان به سبب تقلید و پیروی آن ها از عالمان و رؤسای گمراه خود با وجود علم به این گمراهی بوده است، چنان که در احادیث هم به این موضوع اشاره شده است.[97] قائلان به ممنوعیت تقلید در احکام، به ادله دیگری مانند احادیث[98] و نیز ادله عقلی[99]استناد کرده اند که مخالفان به آن ها پاسخ داده اند.[100]

شرایط تقلید (مقلِّد، مقلَّد):

اشاره

شرایط تقلید (مقلِّد، مقلَّد):
به نظر فقها، تقلید در احکام دین شرایطی دارد که تنها در صورت تحقق آن ها تقلید صحیح خواهد بود. برخی از این شرایط مانند بلوغ، عقل و اسلام از شرایط عام تکلیف اند که باید طرفین تقلید از آن برخوردار باشند[101] و برخی از شرایط ویژه موضوع تقلیدند. برخی از این شرایط اختصاصی که در قرآن به آن ها اشاره شده مربوط به تقلید کننده و بیشتر مربوط به تقلید شوندگان اند.

1. شرایط تقلید کننده:

1. شرایط تقلید کننده:
افزون بر شرایط عمومی تکلیف یکی دیگر از شرایط مهم تقلید کننده جهل او به احکام شرعی و ناتوانی او بر استنباط آن هاست. برخی این شرط را از آیات 43 نحل/16 و 7 انبیاء/21 استفاده کرده اند که پرسش از «اهل ذکر» را به علم نداشتن سؤال کننده مشروط کرده است[102]: «فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لا تَعلَمون»، بر این اساس کسی که توانایی تحصیل علم و قدرت استنباط دارد، باید با تلاش خود احکام شرع را از منابع آن استنباط کند و تقلید او از دیگران جایز نیست.[103] برخی برای جایز نبودن تقلید عالم از عالمی دیگر به آیاتی دیگر استناد کرده اند؛ از جمله آیه 10 شوری/42 که در موارد اختلاف نظر انسان ها، آنان را به داوری خداوند ارجاع داده است: «و مَا اختَلَفتُم فیهِ مِن شَیء فَحُکمُهُ اِلَی اللّه»،آیه 83 نساء/4 که از ارجاع برخی امور به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اولواالامر یاد کرده است: «و اِذَا جاءَهُم اَمرٌ مِنَ الاَمنِ اَوِ الخَوفِ اَذاعوا بِهِ ولَو رَدّوهُ اِلَی الرَّسولِ واِلی اُولِی الاَمرِ مِنهُم لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَستَنـبِطونَهُ»و آیه 59 نساء/4 که مسلمانان را هنگام اختلاف نظر و منازعه به خدا و پیامبر(صلی الله علیه وآله) ارجاع داده است: «فَاِن تَنـزَعتُم فی شَیء فَرُدّوهُ اِلَی اللّهِ والرَّسولِ».[104] به نظر

استدلال کنندگان، در این آیات خداوند افراد را در موارد اختلاف و تنازع تنها به خدا و پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اولواالامر ارجاع داده نه به دیگری. در برابر، برخی فقها تقلید عالم از عالمی دیگر را در مواردی که وی دانایی بالفعل ندارد، جایز یا واجب دانسته اند.[105] از جمله مستندات اینان آیه 43 نحل/16 است که نادانان را به پرسش از اهل ذکر فرمان داده است، زیرا شخص عالم در مواردی که علم او ناقص است، عالم به شمار نمی رود، از این رو سؤال و تقلید او از دیگران جایز است.[106] شماری دیگر، تقلید عالم از عالم را در مواردی که عالم نیاز به حکمی شرعی دارد و فرصت استنباط ندارد، جایز دانسته اند.[107]

2. شرایط تقلید شونده

أ. علم و فقاهت:

أ. علم و فقاهت:
تقلید شونده باید از علم و قدرت اجتهاد برخوردار باشد.[108] این شرط از برخی آیات قرآن استفاده می شود؛ از جمله 122 توبه/9 که برخورداری از فقاهت در دین را برای انذار ضروری دانسته است[109]: «لِیَتَفَقَّهوا فِی الدّینِ ولِیُنذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم»؛ همچنین این شرط از آیات 43 نحل/16 و 7 انبیاء/21 که اهل ذکر را مرجع افراد ناآگاه دانسته استفاده می شود[110]، افزون بر این، در احادیث متعدد تقلید تنها از عالمان و فقیهان تجویز شده است.[111] فقها درباره اینکه آیا علم فقیه به همه ابواب فقهی لازم است یا علم نسبی نیز کافی است اختلاف نظر دارند؛ بیشتر فقهای امامی به لزوم اجتهاد مطلق تقلید شونده[112] و شماری از آن ها به کفایت تفقه در برخی ابواب فقهی[113] قائل اند.

ب. اسلام و ایمان:

ب. اسلام و ایمان:
شرط مسلمان بودن[114] و هدایت یافتگی مفتی به راه حق را می توان از آیات متعددی دریافت؛ از جمله 35 یونس/10 که تنها هدایت یافتگان را شایسته پیروی دانسته است: «اَفَمَن یَهدی اِلَی الحَقِّ اَحَقُّ اَن یُتَّبَعَ اَمَّن لا یَهِدّی اِلاّ اَن یُهدی فَما لَکُم کَیفَ تَحکُمون».در آیه 21 یس/36 نیز مؤمنان به پیروی از هدایت یافتگان مأمور شده اند: «اِتَّبِعوا مَن لا یَسـَلُکُم اَجرًا وهُم مُهتَدون»(نیز آیه 90 انعام/6)؛ همچنین این نکته از مفهوم آیاتی دیگر استفاده می شود؛ از جمله آیاتی که مشرکان را از تقلید

نیاکان گمراه خود منع کرده؛ مانند 104 مائده/5،170 بقره/2، و 24 زخرف/43 یا آیاتی که اهل کتاب را به جهت تقلید عالمان گمراه خود مذمت کرده است[115]؛ مانند 31 توبه/9. افزون بر این برخی فقهای امامی، با استناد به احادیث، ایمان یعنی شیعه بودن تقلید شونده را نیز شرط دانسته اند.[116]

ج. عدالت:

ج. عدالت:
مستند شرط عدالت و دوری کردن از گناه[117] به نظر برخی فقها، آیه 6 حجرات/49 است که جست و جو و تحقیق را درباره خبر فاسق لازم شمرده است: «اِن جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَیَّنوا»،زیرا واژه «خبر» در این آیه شامل فتوای فقیه نیز می شود[118]؛ همچنین برخی با توجه به آیاتی که گناه را نوعی ستم شمرده (طلاق/65،1) و از اعتماد کردن بر ستمکاران نهی کرده (هود/11،113) عدالت را در مفتی شرط دانسته و تقلید از غیر عادل را جایز ندانسته اند.[119] این شرط را از احادیث نیز می توان استفاده کرد؛ از جمله احادیثی که شرایطی مانند امانتداری[120] حافظ دین بودن، مخالفت با هوای نفس و مطیع اوامر خدا و رسول بودن[121] را برای مقلَّد ذکر کرده است[122]؛ همچنین به سیره متشرعه که در مناصب پایین تری مانند امامت جماعت شرط عدالت را لازم دانسته اند، استناد شده است.[123]

د. اعلمیت:

د. اعلمیت:
شرط اعلم بودن مفتی از دیگران[124] به نظر برخی از آیات 17 - 18 زمر/39 استفاده می شود که در آن ها پیروی از بهترین سخن و دیدگاه از ویژگی های بندگان هدایت یافته به شمار رفته است: «فَبَشِّر عِباد * اَلَّذینَ یَستَمِعونَ القَولَ فَیَتَّبِعونَ اَحسَنَهُ اُولـئِکَ الَّذینَ هَدهُمُ اللّهُ واُولـئِکَ هُم اولوا الاَلبـب»، زیرا نظر مجتهدِ اعلم نیکوتر و به حق و صواب نزدیک تر است، از این رو براساس آیه یاد شده پیروی از او لازم است[125]؛ همچنین برای اثبات این شرط به آیه 9 زمر/39 که دانایان را با نادانان برابر ندانسته استناد شده است: «هَل یَستَوِی الَّذینَ یعلَمونَ والَّذینَ لا یَعلَمونَ»،زیرا مجتهد عالم با مجتهد اعلم برابر نیست، بلکه صاحب علم کمتر نسبت به آن بخش از معلومات اعلم که او بدان ها آگاهی ندارد، جاهل به شمار می رود، پس

به موجب این آیه، تقلید باید از اعلم صورت گیرد[126]؛ همچنین این شرط از آیات متعددی استفاده می شود که در آن ها انسان ها به پیروی و اطاعت از خداوند ـ از آن رو که علم او فراتر از دیگران است ـ فراخوانده شده اند: «ءَاَنتُم اَعلَمُ اَمِ اللّهُ»(بقره/2،140 و نیز کهف/18، 19 ، 21 و ...)، زیرا ملاک موجود در این آیه در مورد تقلید از اعلم هم صادق است، پس باید سخن و عقیده او بر غیر اعلم مقدم باشد. به علاوه، آیات 66 - 69 کهف/18 که از التزام حضرت موسی(علیه السلام) ـ با وجود نبوت ـ به پیروی از حضرت خضر را دربردارد، می تواند به گونه ای مشعر به این مطلب باشد[127]: «قالَ لَهُ موسی هَل اَتَّبِعُکَ عَلی اَن تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمتَ رُشدا * قالَ سَتَجِدُنی اِن شاءَ اللّهُ صابِرًا و لااَعصی لَکَ اَمرا».
در برخی احادیث منقول از امامان(علیهم السلام) نیز تقلید و پیروی از اعلم لازم شمرده شده است؛ مثلا امام صادق(علیه السلام) شیعیان را در مورد اختلاف حکم دو فقیه به عادل ترین، فقیه ترین و صادق ترین آن دو ارجاع داده اند[128] یا حدیثی که دعوت به سوی خویش را با وجود فرد داناتر نوعی بدعت خوانده است.[129] اقتضای حکم عقل و سیره عقلا نیز رجوع به فتوای اعلم است.[130]
در برابر، برخی فقها برآن اند که تقلید از اعلم لازم نیست و می توان از هر فقیه و عالمی هرچند اعلم نباشد تقلید کرد.[131] برخی به اطلاق آیات 43 نحل/16 و 7 انبیاء/21 استناد جسته اند، زیرا در این آیات پیروی و تقلید به اعلم بودن فرد مشروط نشده است.[132] پیروان این دیدگاه به احادیث هم استناد کرده اند[133]؛ از جمله احادیثی که در آن ها امامان شیعه(علیهم السلام) مردم را به فقهای متعدد ـ که از نظر علمی همرتبه نبودند ـ ارجاع داده اند.[134]

هـ . حیات:

هـ . حیات:
به نظر بسیاری از فقها زنده بودن مفتی از شرایط مهم تقلید است.[135] از جمله مستندات آن را آیات 122 توبه/9 و 43 نحل/16 و 7 انبیاء/21 دانسته اند، زیرا عنوان «مُنْذِر» و «اهل ذکر» در این آیات در مفتی زنده ظهور دارد[136]؛ همچنین تعابیر احادیث را مؤید این دیدگاه

دانسته اند.[137] در برابر، برخی فقها تقلید از مرده را جایز دانسته، برآن اند که اطلاق آیات مذکور شامل فقیه غیر زنده نیز می شود[138]، زیرا پرسش از اهل ذکر در آیه 43 نحل/16 موضوعیتی ندارد، بلکه مراد از آن رجوع به عالم با هدف برطرف شدن جهل است و رجوع به کتاب عالم میت یا فتوای او نیز این هدف را برآورده می کند.[139] انذار در آیه 122 توبه/9 نیز شامل انذار شخص مرده به گونه با واسطه و غیر مستقیم مانند خواندن کتاب او یا شنیدن انذار او از فردی دیگر می شود.[140] برخی نیز با استناد به آیه 9 زمر/39 گفته اند که ملاک در تقلید تبعیت و پذیرش بهترین گفتار است و این امر به مفتی زنده اختصاص ندارد، بلکه چه بسا بهترین سخن و حکم از آنِ فقیه میت باشد